Varto İlçesi: Doğuda, Hamirpet
(Hanmirbey) dağları, Hınıs ve Bulanık ilçeleriyle, batıda; Mengel gediği,
Palangöl ve Karlıova ilçesiyle, kuzeyde; Bingöl dağları ve Hınıs ilçesinin
merkez ve Gökoğlan bucaklariyle ve güneyde; Şerafettin dağları ve Muş merkez
ilçesinin Sakavi ve Ziyaret bucaklariyle çevrilidir.
Varto ilçesinin, merkez Karaköy ve
Üstükran adlı üç bucağı vardır. Merkez nahiyesi: (Varto Merkez) Üstükran ve
Karaköy bucaklarının tam ortasındadır. İlçe merkezi Hoşan ve Köşkar sularının
çevirdiği 1750 rakımlı, ve 20 km murabbında olan Varto ovası üzerinde kurulan,
Varto-Gümgüm kasabasıdır. Merkez nahiyesi, bu ova ile beraber, kuzeyden Bingöl
dağlarına ve güneyden Şerafettin dağlarına doğru yükselen 1800-1900 rakımlı
dağ, etek, çıplak, kısmen meşeli ve arızalı arazide kurulan 50 pare köyden
ibarettir.
Üstükran Bucağı: Varto ilçesinin
batısında, Kasman, Sofyan derelerinin ayırdığı 1800 rakımlı Üstükran ovasiyle,
Bingöl dağlarının eteklerinde kurulan 1850-1900 rakımlı köylerle beraber 23
pare köyden ibarettir. Nahiye merkezi; 15 km murabbaında olan Üstükran ovasının
ortasında kurulan Büyük Üstükran köyüdür. Nahiyenin yüz ölçüsü 200 km
murabbaıdır.
Karaköy Bucağı: Varto ilçesinin
doğusunda Hamirpert ve Hanşeref dağlarının yükselttiği çıplak dağ eteklerinde
kurulan 21 pare köyden kurulmuştur. Bucak merkezi, Selçuk köyünden ve
Hampirpert gölünden akan geniş bir su vadisi içinde kurulan Kiranlık köyüdür.
1900-2000 rakımları arasında bulunan bu nahiye köylerinin toprağı etli,
kuvvetli ve ekime elverişlidir. Dağ eteklerinde bulunan köyler, kısmen
sulamadan mahrumdur. Yağmurlu yıllarda çok iyi ürün veren bucağın Murat nehri
kıyısına düşen köyleri ,ağaçlı, meşeli ve daha verimlidir.
Varto ikliminin dörtte üçü sulak ve
toprağının fazlası verimlidir. Bu verim uzun süren kışın hava şartlarına göre,
bazı yerlerde bire on iki ve on, bazı yerlerde de bire sekiz, altı ve beştir.
İlçe yüz ölçüsü miktarının üçte ikisi, biçilmeye ayrılan çayırlarla,
meralarından faydalanılan dağlardır. Bölgenin her yanı ot, çayır ve çimenle
doludur. Hayvanlar yazın meralarla, kışın çayırların kuru otiyle beslenir.
İlçenin iklimi sert, kışı sürekli ve
soğuk, kar ve kar fırtınaları pek fazladır. Yaz mevsiminin temmuz ve ağustos
ayları orta derecede sıcak geçer. Birinciteşrin (ekim) ayının başında soğuk
havalar başlar. Bahar ve yazdan fazla bir kış iklimi olan Varto bölgesinde 3-4
yılda bir kere kasım ayı ortalarında bol miktarda karlar yağarak nisan ayının
son günlerine kadar bütün muhiti örter. Böyle yıllarda sonbaharda ekilen yeşil
ekinler kar altında fazla kaldığı için çürür. Çiftçi tam mahsul alamaz. Bu zor
şartlı yıllar hesaptan çıkarsa normal giden yılların cümlesinde birincikanun
ayının başında ilçe muhitini örten kar, ovalarda 1-2 metre, dağlarda 3-4 metre
kadar düşer. Bu karlar nisanın ilk haftasına kadar yerde kalır. Böyle yıllarda sonbahar
ekinleri fazla zarara uğramaz, nisanın ortasında ve sonunda ilkbahar tohumları
ekilir. Ekinler gelişir, sonbaharda alınacak mahsül ilçenin bütün ihtiyacını
karşılar ve hatta civarına ihracat yapılır.
Bahar ve yaz mevsiminde ve hatta
sonbaharda Varto’nun birçok kesimlerinde çoşkun dereler ve çaylar çağlar,
yağmurların verdikleri kuvvetle bölgenin her yanı yemyeşil bir halı gibi
süslenir. İlkbaharda muhitin her küçük arkından bile sular çoşkun akarken,
bütün dereler taşkın sarı seller halinde ortalığı çınlatır. Derin derelerden
müthiş sesler çıkar, dere kıyılarındaki kızıl ağaçlar arasında sürülerce koyun
ve kuzular meleşir, sarı sellerden yüksek ağaçların dallarında yuvalarını yapan
bülbüllerin ötüşleri gönülleri hayran eder. Bingöllerin dik yamaçlarından inen
sayısız taşkın sular arasında çeşit çiçekli çayır ve çimenli arazi parçaları
gözlere çarpar. Bu renkli levhalarda
küme kümei koyun ve sığır sürüleri dolaşır, boğalar, camuşlar dövüşür, atlar
kişler, koyunlar baharın aşkıyla inler, kuzular tatlı tatlı meleşirdi. Kışın
arasız kar sağnakları bu güzel manzaraları değiştirir, bütün muhit, şimal buz
mıntıkasına döner, haftada birkaç kere Bingöl dağlarından kopan heybetli kar,
kasırgaları, beyaz bir duman halinde bütün bölgeyi ve gökyüzünü kaplar,
dağların müthiş bağırışı kulakları çınlatır durur.
Varto ilçesi ikliminin dörtte üçü çıplak
ve ağaçsızdır. Ancak ilçenin doğu hududundaki Murat nehri kıyılarında bulunan
Karaköy bucağının bir kısım köylerinde ve merkez nahiyesinin kuzeyindeki Bingöl
eteklerinde kurulan birkaç köyde ve ilçenin güney hududundaki Şerafettin
dağlarının eteklerinde bulunan Karameşe ve civarında, ve Üstükran bucağının
güneyine düşen Çapanik dağlarının yamacında olan Kasman, Ameran ve Badan
köylerinde birçok pelit, kavak ve kara ağaç meşelikleri vardır. Bunlardan başka
Varto ilçesi alanından geçen birçok dere kıyılarında kendiliğinden bitmiş kızıl
söğüt, suphan, buzu, kavak ve kırmızı ağaçları ve ilçenin birçok köylerinde
dikilmiş ve yetiştirilmiş kavak ve söğüt ağaçları vardır.
İlçe ikliminin fazla yüksek, karlı ve
soğuk olması ve karların altı ay yerde kalması yüzünden halk yemiş ağaçlarını
dikmemiş ve diktiklerini de kurutmuştur. Nisbeten sıcak ve sahil bulunan ilçe
merkezinde son çağlarda bazı yemiş ağaçları dikilerek semeresini vermiş, bu
kasabada büyük bir azimle çalışan ve ilçe dahilinde bir mahalle teşkil edecek
kadar ev ve dükkan yapan tüccar Ahlatlı İsmail Aktaş ile beraber Sadık ustanın
büyük bir gayret ve yurtseverlikle yetiştirdikleri dut, vişne, erik, ceviz
ağaçlarından meydana getirilmiş iki bahçe vardır. İlçe merkezinin gübey kısmından
geçen Varto nehri kıyılarında bulunan “Haraba Yakup” köyü sırtlarında bir
miktar yabani fındık ile yabani üzüm kümeleri ve üzüm bağlarının pek eskimiş
çevirmeleri gözlere çarpmaktadır. Varto nehrinin kıyılarında eski bir kale veya
şehir yeri vardır. Bu bağların ve fındıkların asırlar önce burada yaşayan ve
medeniyet kuran Türk kavmi tarafından vücuda getirildiği sanılmaktadır.
Varto ilçesi merkezinin içme suları bol,
ve gayet iyidir. Hoşan deresinden akan büyük bir ark, ilçenin her tarafını
sular. İlçe evleri taş ve kerpiçten yapılmış, yüksek ve alçak tipdeki evlerdir.
İlçe merkezinde iki yüze yakın aile var. İlçenin 110 köyü ve yirmi bine yakın
nüfusu vardır.
Varto ilçe merkeziyle ovada kurulan
köylerin hepsinde bostanlar ekilir, orta miktarda hıyar, karpuz, kavun, biber,
domates, patlıcan, lahana, kocabaşı, fasulye gibi sebzeler elde edilir.
Üstükıran bucağının dere köylerinde bir miktar bostan ekilir.
Varto ikliminde ekilen hububat; yazlık
kızıl buğday, güzlük topik buğday, köse buğday, çavdar, mahlut mısır, kumdarı,
akdarı, nohut, mercimektir.
Varto Gölleri: İlçe hududunun doğuda
Hınıs ve Bulanık ilçeleriyle birleşeceği bir noktada, Karaköy bucağının
İskender köyü başında bulunan Hamirpet dağlarının 2500 rakımlı göğsünde 20 ve
30 km. murabbında ve tahminen 200 metre derinliğinde iki göl vardır. Bunlara
(Mamirbey) Hamirpet gölleri denilmektedir. Bu göllerin suları tatlı, berrak ve
soğuktur. Bunlardan çıkan sular bir dere teşkil eder. Bu dere Hamirpet gölünden
İskender köyü yanından bucak merkezinden akarak Murad’a dökülür. Bundan başka
Üstükran bucağının Mengel köyü ile Karlıova’nın Kargapazar köyü arasındaki
Mengel gediğinde 2000 rakımlı bir noktada (Gölbahri) adlı derin bir göl vardır.
Bu göl de bir kaynaktır. Suyu mavi ve yüz ölçüsü 3 km. murabbaıdır. Bu
göllerden başka ilçenin hududuna giren Bingöl dağlarının çeşit yerlerinde suyu
lezzetli, soğuk ve birer kaynak olan birçok göller vardır. Bu göller Aras
nehrinin tamamen menbaını ve Murad’ın bir kısmını teşkil eder.
Varto Alanındaki Nehir ve Çaylar
1- İlçenin
doğu hududunda olan Karaköy bucağı köylerinden doğu kuzeyden güney batıya doğru
akarak Muş ovasına doğru giden Murat nehri.
2- Şerafettin
dağlarından çıkıp, batıdan doğuya doğru akan ve Varto merkez bucağının bir
kısım köylerini sulayarak Çarbur vadisinde Murat nehrine dökülen Baskan-Varto
nehri.
3- Bingöl
dağlarının Taçcı yaylası ve civarındaki gözelerden birikmiş, kuzeyden güneye
doğru akan ve ilçe merkezinin doğusundan geçerek Baskan ve Köşkar nehirleriyle
birleşen Hoşan suyu.
4- Bingöl
dağlarının Ger ve Koğ yaylalarından akıp, kuzeyden güneye doğru Alagöz
geçidinde Hoşan suyunu içine alan Köşkar nehri.
5- Bingöl
dağlarının Caneseran yaylası ve civarındaki yaylalardan çıkan ve sayısız pınar
gözelerinden toplanıp, Mengel deresinden batıdan güney ve güney doğuya doğru
Üstükran bucağı köylerinin bir kısmını sulayarak merkez bucağının Gündemir köyü
civarında Varto-Baskan nehriyle birleşen Kasman nehri.
6- Bingöl
dağlarının Tatan yaylasından kuzeyden güneye doğru akarak Üstükran nahiyesi
köylerinin birkaçını sulayan ve Tatan köyü boğazında Kasman nehriyle birleşen
Sofyan suyu.
7- Bingöl
dağlarının Ali-Murat, ve Şaman yaylalarından kuzeyden güneye doğru akarak
Üstükran nahiyesi merkezinin sağ ve solundan geçen ve nahiye ovasındaki
köylerin arazilerini sulayarak Kasman nehriyle birleşen Sorpalak çayı.
Bu nehir ve çaylardan başka Civarik, Çor ve Harik
derelerinden ve ilçenin birçok kesimlerinde pınar gözelerinden çıkan sular
arklara bölünerek Üstükran bucağı ile ilçenin diğer kısmındaki araziyi sular.
Bu nehir çay ve göllerin ilçe bölgesinden akmaları, kaza
dağlarının zengin ve sulu bulunması yüzünden bütün Varto iklimi bol otlu, çayır
ve çimenlidir. Bu zengin çayır ve meralar, sayısız koyun, keçi ve sığır
sürülerini beslemeye elverişlidir. Bundan başka bakılmış özel çayırlarda bir
metre boyunda yükselen yeşil otlar yaz aylarında tırpanla biçilerek hayvanatın
bütün kışlık yemleri elde edilir.
Varto nehirlerinin Bingöllerde gözelere yakın
kısımlarında alabalık ve aşağı kısımlarında sarı-balık cinsleri yaşar. İlçenin
bütün ikliminde kurt, tilki, sansar, tavşan bulunur. Dağ ve meşeli yerlerde bol
ayı ve domuz vardır. Bingöllerin en yüksek kale ve yalçın kayalıklı yerlerinde
dağ keçileri ve geyikler vardır.
